مسیرهای پیاده را میتوان به عنوان راه هایی که به دور از معابر سواره بوده و طیف وسیعی از کاربران شامل عابرین، دوندگان، دوچرخه سواران و ... از آن استفاده میکنند، تعریف نمود (سازمان برنامه ریزی منطقه ای سن دیه گو، 1388). پیاده راه ها، معابری با بالاترین حد نقش اجتماعی هستند که در آنها تسلط کامل با عابر پیاده بوده و از وسایل نقلیه موتوری تنها به منظور سرویس دهی به زندگی جاری در معبر استفاده میشود. پیاده راه ها ابزاری برای فعالیت جمعی به خصوص در ارتباط با اقتصاد شهری، کیفیت محیطی و سلامت اجتماعیاند.(پاکزاد، 1384). برنامهریزی و ایجاد پیادهراه ها دارای مزایایی است که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش حضور پیاده در شهرها به افزایش تعامل میان شهروندان و شهر کمک میکند.
- در بسیاری موارد کاهش تعداد وسایل نقلیه موتوری در نواحی مرکزی شهرها با هدف بهبود کیفیت محیط شهرها انجام میگیرد و خود موجب کاهش آلودگیهای محیطی صوتی و آلودگی هوا و همچنین حفاظت نواحی تاریخی و بناهای ارزشمند معماری می شود. چنین اقدامی در عین حال مشوقی است برای ساکنان منازل و واحدهای تجاری خدماتی منطقه تا خود به بهبود کالبدی محیط شان بپردازند.
- از دیگر مزایای این حرکت افزایش ایمنی پیاده و بهبود خدمات در شهرهاست. تاثیر اجتماعی ایجاد پیادهراه ها در مجموع مثبت و سازنده است، چرا که تمامی سنین و اقشار اجتماعی را به صحنه شهر جذب میکند و امکان فعالیتهای متنوعی را در فضاهای عمومی شهری به شهروندان میدهند(حسینیون، 1383).
عرض مناسب پیاده رو با توجه به تراکم جمعیت، نوع محور و میزان رفت و آمد هر منطقه ایجاد میشود .شیب طولی-عرضی پیاده رو، که برای جلوگیری از جمع شدن آبهای سطحی است باید مناسب باشد تا باعث هدایت آب های سطحی به جوی های کنار شود. پوشش کف باید با استفاده از مصالح با عمر بالا ساخته شود. اگر چه استفاده از کف وشها در معابر به نوع بهره برداری از پیادهروها بستگی دارد، اما در مجموع از مواد و مصالح مناسب برای کفسازی معابر به جای آجر جالیزی اشاره کرد .چرا که بیشتر تاسیسات شهری در کف پیاده روها قرار دارند و در صورتی که نیاز به کندن معابر باشد، این نوع از مصالح به راحتی قابل برداشتن و کارگذاشتن است. در واقع نوع مصالح و کفپوش این معابر باید به گونه ای باشد که سطح آن کاملاً صاف بوده و پستی و بلندی نداشته باشد و در فصل زمستان نیز لیز و لغزنده نباشد و در تابستان بر اثر گرمای آفتاب، داغ و سوزان نشود .
همچنین براساس ضوابط شهرسازی پلکان ساختمانها نباید داخل پیادهروها تجاوز کند طوری که مانع عبور عابران پیاده شود، علاوه بر این فاصله سطح پیاده روها از خیابان نیز دارای استانداردهایی است که متاسفانه در بسیاری از معابر شهری رعایت نشده است. ضمن اینکه برای اتصال پارکینگها به خیابانها باید سطح شیبداری تعبیه شود که حرکت خودروها در آن امکانپذیر باشد اما به علت محدودیت فضا معمولا این سطح را از وسط پیاده رو آغاز میکنند که براساس ضوابط شهرسازی ممنوع است. باید توجه داشت که عرض مفید پیاده رو آن قسمتی است که افراد در آن به راحتی در حال رفت و آمد هستند. هر فرد به طور معمول به اندازه 0.3 متر از کنار دیوار فاصله میگیرد. پس این 0.3 متر جزء عرض مفید پیاده رو نیست و از فضاهای مرده به حساب می آید. در صورتی که پیادهرو در کنار مغازه های تجاری باشد ، باید 0.5 متری هم برای افرادی که به تماشای ویترین مغازه ها می پردازند، به عرض مفید پیاده رواضافه کرد. موانع در پیادهروها مثل درختها، پارکومترها، شیر آتش نشانی و سطل زباله و ... نیز حدود 0.6 متر از عرض مفید پیاده رو می کاهد(آقایی، 1391).
استفاده از سنگ فرش در شهرهای دنیا، در حال گسترش است. زیرا هم زیباتر وهم کم هزینهتر است. ولی به مراقبت بیشتری نیاز دارد. با توجه به نوع استفاده از هر مکان پیاده رو اگر سنگ فرش هم تغییر کند، زیبایی آن چند برابر میشود. مثلا در محل نشستن، مدخل عبوری مغازه ها، مکان توقف و انتظار، محل رسیدن به تقاطعها (برای هشدار به پیاده ها) و... هر کدام دارای سنگ فرشی متفاوت باشند. ولی هماهنگی بین آنها نباید فراموش شود. در زمانی که نیاز به پیاده روی موقتی باشد (در مکان های توسعه شهری) بهتر است که از سنگ فرش استفاده شود. زیرا هم ارزانتر است و هم در هنگام ساخت پیاده روی اصلی و دائمی، راحتتر کنده خواهد شد. پیاده روهای عصر جدید در آمریکا و کانادا معمولا بتنی هستند، درحالی که سنگفرش، آسفالت، آجر، سنگ، تخته سنگ و به طور روز افزونی کف پوش های لاستیکی بیشتر در اروپا متداول هستند. مواد اولیه مختلفی وجود دارند که بعضی از آنها بیشتر و بعضی کمتر دوستدار محیط زیست هستند.
به طور مثال pumice-based trass زمانیکه به عنوان یک پوشش به کار میرود نسبت به بتن سیمانی پرتلند و یا مواد اولیه ای که بر پایه نفت قرار دارند مثل آسفالت و یا سنگفرش هایی که قیر به آنها نفوذ پیدا میکند انرژی کمتری مصرف میکند. راه های چندمنظوره که در کنار جاده ها قرار دارند بعضی اوقات از موادی ساخته میشوند که از بتن نرمترهستند مثل آسفالت. در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، پیادهروهای چوبی در بعضی محله های امریکای شمالی رایج بود. آنها هنوز هم در سواحل تاریخی و در مناطق حفظ منابع طبیعی برای حفاظت از زمین زیرین و اطراف آن که به آن تفرجگاههای کنار ساحل گفته میشود نیز یافت میشود (گروه مهندسی عمران 118،1393).
بکارگیری مصالح مشابه و هماهنگ میتواند نقش مهمی در منسجم نمودن منظر خیابانی ایفا کند و علامت مشخصه ای برای یک شهرک و یا شهر دهد. سنگفرش همچنین میتواند یک حس امتداد بین قسمت های گوناگون بوجود بیاورد، بخصوص در جایی که یک نوع مصالح ساختمانی در حاشیه ها و کانال ها بکار رفته است. سنگفرش میتواند یک زمینه طبیعی و ساده یا پیچیده و غنی باشد به گونه ای که توجه بیننده را بخود جلب کند، میتواند نقطه عطفی بوجود آورد و یا محیطی شاد و رنگارنگ را خلق کند، یا حتی برای جلوی درب یا یک نقطه تلاقی نقش یک قالیچه را داشته باشد. هماهنگی در تغییر رنگ و بافت میتواند به پروژه تنوع بخشیده، آن را غنی تر کند و مفهومی از انداره و حجم بوجود آورد(صدف، 1390). با مجموعهای از عناصر مانند رنگ و عناصر مصنوع میتوان ماهیت محیط را تغییر داد و به فرم ها و نظام های جدید دست یافت. نظام های سنتی سنگفرش براساس طرح ها و مصالح آزمایش شده ای بوده اند که میبایست باز شناخته شوند. استفاده مجدد از عناصر سنگفرشهای قدیمی و آمیختن کهنه و نو میتواند فورا به یک ناحیه تازه سنگفرش شده قوام بخشد. همواری یا نا همواری ها در سطح سنگفرش میتواند به نوع حرکت عابرین بستگی داشته باشد.
طرح های برجسته برای محل توقف اشخاص که در آن نیمکت ها ویا تابلوهای اعلانات وجود دارند مناسب هستند. حتی سطح صاف و هموار برای پیاده روها و یا در امتداد مسیرهای تعیین شده کارایی دارند سنگفرشهای برجسته مثل سطوحی که سنگریزه های آن بصورت برآمده بوده و یا دارای شیار میباشند این ترکیبها لغزنده نمیباشند و جهت خروجی های شیبدار و همچنین اماکنی که در معرض ریزش آب هستند و یا خطر سقوط از آنها وجود دارد (مثل سکوها)توصیه میشوند. جهت راهنمایی و کمک به افراد نابینا معمولا توصیه میشود که در تقاطعهای عبور عابرین و مناطقی که به دلیل وجود جداول سنگفرش ها اختلاف سطح دارند از سطوح هشداردهنده استفاده شود. برای انصراف عابرین از عبور، تقلیل سرعت وسائل نقلیه، میتوان از سنگفرش های ناهموار ازقبیل ریگ ها و قلوه سنگها استفاده کرد .محیطهای بزرگ را میتوان با استفاده از قلوه سنگ یا آجر تزیین کرد. این مواد را میتوان برای خطکشی یاحاشیهگذاری سطوح یا سکوهای داخلی بکار برد. همچنین در تناسب با محیط باید در نظر گرفت که مثلا ابعاد و اندازههای درشت سنگفرش، برای میدانهای وسیع و اماکن تجمع و سخنرانی و غیره ...حال آنکه ابعاد و اندازه های ریز برای کوچهها، معابر باریک و حیاط های محصور مناسب هستند. به اثرات رنگ در موقع انتخاب مواد میبایست توجه کرد. رنگ های روشن نور را منعکس کرده و باعث خیرگی میشود .رنگهای تیره، حرارت را جذب کرده و ممکن است موجب جابجائی واحدهای سنگفرش گردند. رنگهای مات و تیره میتواند لکه های روغن و غیره را استتار کنند. هنگامیکه محیط سنگفرش شده شامل درختانی نیز باشد، میبایست خلل و فرجی در مصالح پیش بینی شود.
برای مثال ریگ به هوا و آب اجازه رسیدن به ریشه درختان را میدهد در حالیکه مواد آسفالتی یا بتونی معمولا سطوح غیرقابل نفوذی را تشکیل میدهند. اگرمواد غیرقابل نفوذی انتخاب شوند محفظه ای به مساحت حداقل یک مترمربع را میبایست در پیرامون هر درخت باز گذاشت. این محفظه را میتوان با یک شبکه پوشاند تا سنگفرش به صورت ممتد و هموار باقی بماند .عموما وقتی که آب از لا به لای خاک عبور میکند برای درختان مفیدتر است تا وقتی که به جوی سرازیر میشود. بنابراین سطح سنگفرش قابل نفوذ مطلوبتر است. منافع دیگر نفوذ آب در سطح زمین را میتوان تقلیل آبهای جاری حاصل از بارندگی و نیاز کمتربه آبیاری دانست. سنگفرش باید به گونهای طراحی شود که از همه طرف شیب کافی داشته باشد، بصورتی که این شیب ها یک مکانیزم آبزدایی را بوجود آورند. ضمنا جویها یا آبروهایی را میتوان در حواشی سنگفرش تعبیه کرد تا آبهای سطحی را خارج کند. زاویه شیبها را نسبت به مصالح و مواد منتخب تعیین میکنند، ولی این تناسب بین1:40 و 1:80میباشد .اگر ازماندن آب در سطح سنگفرش جلوگیری به عمل نیاید باعث تغییر رنگ سنگفرش و لغزندگی آن میشود. میبایست این شیبها به گونه ای طراحی شوند که عاری از پستی و بلندی محسوس بوده و باعث بوجود آمدن سطحی ناموزون و مواج نگردند.
مصالح و مواد برای ساختن معابر فراوان متعدد بوده از معروفترین مصالحی که به کار رفته میشود میتوان سنگریزه و شن، مواد یکپارچه مانند آجر، سنگ و در آخر بتن و آسفالت را نام برد.
سنگریزه: از فراوانترین و متنوعترین از نظر اندازه و شکل و رنگ و ارزانترین مصالح در ساخت گذرگاه هاست. این مواد بصورت طبیعی مدور و صاف و همچنین در قطعات و دانه های خرد شده و تیز و زاویهدار تهیه شده و در دسترس است. از مزایای آنها نفوذ آب معابر به لایه های زمین وجلوگیری از فرسایش و حرکت سیلاب های سطحی است. آزاد بودن دانه ها و نیاز به مصالح موادی نظیر سیمان، جدار فلزی و چوب های ضخیم به منظور نگهداری آنها در سطح زمین، مشکل بودن برفروبی از سطح آنها در زمستان و عدم امکان استفاده از آنها در سطوح شیبدار با شیب تند و اشکال در حرکت عابرین خصوصا معلولین از معایب آنها محسوب میشود. اما علیرغم این معایب استفاده از ان به عنوان یک ماده طبیعی و مقایسه نظری آن با سایر مصالح در کنار همدیگر را نمیتوان انکار کرد. معایب بالا با استفاده از سنگریزه به اندازه نخود که به وسیله چسب اپوکسی به هم متصل گردیده و با منافذ خلل و فرج برای نفوذ آب به تحتالارض تقریبا رفع گردیده و میتوان از اینگونه سنگریزه ها در معابر فضای سبز استفاده نمود. استفاده از سنگریزه در گذرگاه ها کاربردی دوگانه دارد. سطوح آن از نظر بیننده نه به سختی و خشنی سنگ و بتن است و نه به نرمی چمن و گل اما در هر صورت رهگذر آن را می پسندد.
خرده چوب: خرده چوب یا پوست درختان که در کارخانه جات بصورت جیپس در آمده اند و به علت داشتن بافتی نرم میتواند پوشش خوبی برای گذرگاه ها باشد و خشنی حاصل از سنگ و بتن را در باغ جبران کند، به علت تلاطم در سطح و عدم شکل پذیری صحیح اصولا در باغ های رسمی مورد استفاده قرار نمیگیرد و همخوانی آن با چوب و اتحاد سریع با گونه بافت ها در سطوح جنگلی و درختانی که تنه های کلفت دارند استفاده زیادتری دارند.
تخته چوب: مناسبترین جنس مصالح از لحاظ نزدیکی به طبیعت میباشد. به لحاظ خصوصیات گرم خود میتواند محیطی آرام و دلپذیر در باغ ایجاد کند. با الوار میتوان هر طرحی و به هر وسعت و تنوع به اجرا در آورد. تخته در مکان هایی که کاربری دیگر مصالح ساختمانی مشکل است به آسانی بکار میرود. نسبت به بقیه مصالح بسیار سبکتر است. در شیبها که بالا بردن مصالح سخت است و یا وزن مصالح ممکن است بر ستونها فشار بیاورد بسیار مناسب است. بهترین راه برای شکستن شیب و تراس بندی کار با چوب است. به علت پایین بودن درجه حرارت چوب نسبت به بقیه مصالح خصوصا آهن محیط مساعدتری برای بالا رفتن گیاهان بالارونده ایجاد میکند.
آجر: یک قطعه ساختمانی با اندازه های استاندارد است که از موتد غیر زنده تشکیل شده و بوسیله حرارت یا اعمال شیمیایی سخت شده است. به سه نوع رسی، سیمانی و ماسه آهکی تقسیم میشوند. بسته به اینکه کدام سطح آجر نمایان و در چه جهتی قرار داشته باشد به آن راسته، کله و هره میگویند. آجرهایی که در معابر بکار میروند را باید طوری چید که خطوط ممتد عمود بر خطوط دید ما باشند و نه در امتداد آن. برای ایجاد شکل های راست گوشه بسیار مناسب است اما شکلهای مدور و دایره ای در صورتیکه شعاع آنها زیاد باشد و احتیاج به بریدن آجر و ایجاد اتصالات نامطلوب نباشد امکانپذیر است. منظم بودن و یکنواخت بودن رنگها در کفپوشها و آجرهای طرحدار برای محوطه های بزرگ با طرحهای متنوع، نو و موج دار ساختن رنگ ها و اندازه های متنوع در آنها مزایایی است که در ایجاد طرح های مشکل و پیچیده طراح را یاری میکند.
سنگ: قطعات سنگ بهترین مصالح برای کفپوش محوطه ها هستند. در صورتیکه سنگها فاصله دار بکار روند با توجه به شرایط مساعد محیطی برای رشد گیاهانی مانند خزهها و جلبک ها منظره جالبی به محوطه میدهند.
ماسه: در بعضی محل ها میتوان از ماسه به عنوان کفپوش استفاده کرد. به عنوان مثال در زمین های بازی کودکان، نواحی ساحلی و در محل هایی که مخصوص نشستن طراحی شده و برای پیاده روی سریع از آن استفاده نمیشود. ماسه گرم است و فضا را غیررسمی جلوه میدهد.
بتن وآسفالت: بتن در اصطلاح مصالح ساختمانی به معنی ماده ساختمانی مقاومی است که از اتصال مجموعه ای از سنگدانه های ریز و درشت توسط یک ماده سیمانی حاصل میشود. بتن قیری که ماده چسباننده آن قیر میباشد در ایران به آسفالت مشهور است. امروزه آسفالت رایجترین کفپوش معابر و گذرگاههای ماست. در صورت زیر سازی مناسب آسفالت عمر طولانی و با کیفیتی خواهد داشت. قالب های پیش ساخته بتنی نیز میتواند به عنوان کفپوشی زیبا و مناسب و سریع بکار برود(قاسمی پور،1387).